Oddziaływanie państwa na przemysł

Interwencja państwa w funkcjonowanie przemysłu ma długą historię. Rozwijała się ona w krajach wysoko uprzemysłowionych i nie tylko w niejednakowym tempie i w różny sposób, np. w Stanach Zjednoczonych interwencja taka pojawiła się pod koniec kryzysu w 1929 roku , a Japonia jest przykładem współdziałania Ministerstwa Przemysłu z przedsiębiorstwami. Ta długa praktyka nabiera nowego wymiaru w gospodarkach uprzemysłowionych i otwartych na wymianę międzynarodową. W obecnym okresie dostosowania wymuszane przez konkurencję międzynarodową dokonują się przy stałej interwencji państwa w każdym kraju bez wyjątku. Wszelkie decyzje publiczne wpływające na funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych ( prawo handlowe, opodatkowanie, polityka konkurencji itp.) lub na koszt kredytu mają wpływ na wyniki oraz decyzje przedsiębiorstw. Oddziaływanie państwa na przemysł może przyjmować formy bardzo zróżnicowane : od działań wspomagających otoczenie przedsiębiorstw do działań specyficznych ( np. pomoc stoczniom lub hutnictwu).

W modelowej gospodarce rynkowej podmioty podejmują decyzje na podstawie sygnałów rynkowych. Decyzje te, dopóki spełnione są warunki konkurencji czystej lub doskonałej, prowadzą do optimum w skali gospodarki narodowej. Nie istnieją więc żadne powody do podejmowania interwencji państwa.

Ten typowy dla liberalizmu schemat musi być jednak korygowany w następujących przypadkach:

1. gdy brak rynków transakcji terminowych uniemożliwia przedsiębiorstwom przemysłowym odpowiednie kształtowanie własnych planów na przyszłość;

2. gdy występują „ niedoskonałość rynku”, tzn. sytuacje, w których rynek nie może funkcjonować sprawnie ( monopolizacja, dobra publiczne ).

Z chwilą pojawienia się takich zjawisk władze państwowe muszą interweniować, aby umożliwić gospodarce przybliżenie do optimum.

Oddziaływanie państwa na przemysł można uzasadnić dwiema przesłankami:

• Przemysł odgrywa decydującą rolę we wzroście gospodarczym. Ta idea wynika z relacji między wzrostem, inwestycjami i wydajnością w gałęziach przemysłu. Można uznać przemysł za układ działalności dający dodatnie efekty zewnętrzne całej gospodarce. Do tego dochodzą argumenty wypływające z analiz współczesnego kryzysu, który może być traktowany jako skutek kryzysu przemysłowego. Z tych względów można uznać za uzasadnioną interwencję państwa skupioną na sektorze przemysłu.
• Skutki konkurencji międzynarodowej muszą być łagodzone przez władze państwowe. Przemysł stanowi część gospodarki narodowej, która jest poddana konkurencji producentów zagranicznych. Proces restrukturyzacji czynników wytwórczych w poszczególnych gałęziach przemysłu wymaga czasu, a pozostawienie tego zadania wyłącznie rynkowi prowadziłoby do zbyt uciążliwych konsekwencji społeczno - ekonomicznych. Państwo staje więc na straży spójności systemu produkcji.

Głównymi instrumentami oddziaływania państwa na przemysł są: dotacje i ulgi podatkowe. Można stwierdzić ogólnie, że narzędziami tymi są zmienne kontrolowane przez władze publiczne, za pomocą których władze te starają się przede wszystkim oddziaływać na koszty przedsiębiorstw przemysłowych oraz na struktury gałęzi przemysłu. Do instrumentów interwencjonizmu państwa możemy zaliczyć także sterowanie kursem walutowym. Dewaluacja z jednej strony ma na celu zaradzenie trudnościom płatniczym. Z drugiej zaś jednak strony powinna być traktowana jako przejaw oddziaływania państwa na przemysł, ponieważ oddziałuje ona na koszty produkcji przemysłowej. Wydawać się tu może, że protekcjonizm i jego różne narzędzia ( zakazy, taryfy celne itp. ) jest jednym z elementów oddziaływania państwa na przemysł, ponieważ oddziałuje na postawy przedsiębiorstw przemysłowych. Co więcej, możliwe jest przeliczenie ochrony celnej na ekwiwalent w formie dotacji dla przedsiębiorstw krajowych.

Gospodarki krajów uprzemysłowionych i otwartych na wymianę międzynarodową dostają szybkich przekształceń w poszczególnych gałęziach przemysłowych. Całe wręcz gałęzie zanikają pod presją sprzężonych ze sobą procesów kurczenia się popytu w skali światowej oraz pojawiania się nowych, bardziej efektywnych konkurentów. Znamiennych przykładów dostarczają dziedziny, w których wyspecjalizowały się tzw. nowe państwa uprzemysłowione. W następstwie tego kraje wysoko rozwinięte zmuszone zostały do redukcji swych mocy produkcyjnych w przemyśle stoczniowym, odnotowały też poważny spadek w przemyśle tekstylnym i skórzanym a także w dziedzinach wytwarzających standaryzowany sprzęt elektryczny i elektroniczny. Jednocześnie z tym regresem pojawiły się nowe gałęzie, wykorzystujące szybki rozwój wynalazczości w chemii, biologii, informatyce itd. W ramach analizy czysto rynkowej, o czym już wspomniałam, państwo nie powinno ingerować w takiej sytuacji. W rzeczywistości jednak proces ten w większości państw poddany jest ingerencji ze strony władz publicznych, które wpływają wprost lub pośrednio na akty wyboru dokonywane w poszczególnych gałęziach przemysłu.

Oddziaływanie władz dotyczy zarówno dóbr pochodzących z gałęzi schyłkowych jak i z gałęzi nowych. Pomoc dla gałęzi przeżywających regres traktowana jest jako sposób ułatwiający im przeprowadzenie zmian. Czynniki produkcji używane dotąd w dziedzinach schyłkowych muszą być odtąd wykorzystywane w odmienny sposób. Nie jest to jednak możliwe w przypadku zakładów bezpowrotnie utraconych. Państwo może wtedy wziąć na siebie w jakiejś formie część strat kapitałowych. Natomiast pomoc dla nowoczesnych gałęzi podejmowana jest przez państwo bądź w formie szczególnych działań przewidzianych dla konkretnych przypadków, bądź też najczęściej poprzez rozwiązania ogólnie dostępne.

Ograniczenia budżetowe powodują jednak, że państwo ma duże trudności w udzielaniu pomocy gałęziom przemysłu schyłkowym i nowoczesnym jednocześnie. Tymczasem znaczenie ich jest zdecydowanie odmienne. Pomoc dla gałęzi schyłkowych prowadzi do utrwalenia dawnych struktur przemysłowych utrudniając dostosowanie ich do nowych warunków międzynarodowych. Rozdział środków publicznych na te dwa typy gałęzi wiąże się m.in. z układem sił poszczególnych grup nacisku. Według niektórych grup ekonomistów znaczenie polityczne i społeczne gałęzi schyłkowych jest większe niż nowoczesnych dziedzin działalności. Z jednej strony mamy gałęzie przemysłu z dziedzin tradycyjnych, realizujące produkcję w wielkich zakładach i zatrudniające licznych pracowników ( hutnictwo, górnictwo, stocznie ) a z drugiej potencjalne dziedziny rozwojowe, którym państwo stara się pomóc w zaistnieniu i ekspansji.

Oddziaływanie państwa na przemysł napotyka na specyficzną trudność w precyzyjnym określeniu szczebla, na który powinno być ono skierowane. W dyskusjach na ten temat wyodrębniły się dwie koncepcje

cytuję: polityki nisz oraz ciągów produkcyjnych. W pewnym uproszczeniu ta pierwsza polega na wyselekcjonowaniu produktów i firm relatywnie silnych.

Ingerencja państwa zmierza do dalszego rozwoju tych kierunków działalności i do nadania im cech tzw. „ biegunów doskonałości”. Druga koncepcja podkreśla raczej zjawisko komplementarności między poszczególnymi stadiami wytwórczymi i zaleca skoordynowaną interwencję państwa skierowaną na wybrane fazy produkcji.

Różne formy ingerencji państwa w przemyśle mogą być sprowadzane do dotowania przedsiębiorstw przez władze publiczne ( np. równowartość udzielonej ulgi podatkowej ). Tymczasem produkty firm dotowanych mogą być sprzedawane za granicą. Państwo oddziaływując na przemysł wybiera sobie gałęzie przemysłu, w których łączy pomoc finansową z ochroną rynku krajowego. Pomoc i protekcja pozwalają tym gałęziom poprawić swoją sytuację aż do chwili, w której firmy tam funkcjonujące staną się gotowe do konfrontacji z przedsiębiorstwami zagranicznymi na arenie międzynarodowej. Poza tym państwo chroniąc rynek krajowy przed konkurencją zagraniczną pozwala ustalać wyższe ceny, które kompensują koszty związane z eksportem towarów produkowanych przez krajowy przemysł po niskich cenach.

Możemy więc wyróżnić trzy typy oddziaływania państwa na przemysł:

1. dotacje dla przemysłu;

2. kontrola wejścia na rynek ( poprzez np. taryfy celne, zakupy publiczne itp.);

3. racjonalizacja ( ingerencja państwa w struktury rynku i strategie przedsiębiorstw przemysłowych zwłaszcza za pośrednictwem fuzji tych przedsiębiorstw dokonywanych z inicjatywy władz ).

Omawiając temat oddziaływania państwa na przemysł nie można nie wspomnieć o gospodarce centralnie planowanej, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo. Gospodarka ta opiera się bowiem na koncentracji prawa decydowania o wszystkich sprawach państwowych przez naczelne organy oraz na uprawnieniu organów zwierzchnich do wydawania wiążących zaleceń i kontrolowania oraz wkroczenia w kompetencje organów podległych. Wszystkie zakłady przemysłowe i czynniki produkcji są własnością państwa, stąd interwencja państwa obejmuje zarówno decyzje co do rodzaju produkowanych wyrobów, jak i również sposobu realizacji produkcji. Oddziaływanie państwa na przemysł funkcjonuje więc w przypadku takiej gospodarki głównie w formie nakazów i zakazów. Koordynacja działań odbywa się poprzez planowanie nakładów. Funkcje koordynacyjne realizowane są przez organy administracji państwowej : Radę Ministrów, prezydium rządu, Komisję Planowania przy RM, ministrów ( tego typu organy .

Z kolei rządy krajów rozwijających się w znacznie większym stopniu są zaangażowane sprawami gospodarki, niż to ma miejsce w większości krajów uprzemysłowionych. Stąd wiele jest kontroli rządowej i wiele przedsiębiorstw przemysłowych stanowi spółki państwowe prowadzone bezpośrednio przez rząd. Częściowo w wyniku tego udział zakupów państwowych w produkcie narodowym brutto jest bardzo wysoki w tych krajach. Poza tym przedsiębiorstwa przemysłowe biorąc pożyczki ( krajowe lub zagraniczne ) muszą mieć gwaranta i tym gwarantem jest właśnie bardzo często rząd danego kraju, który zgadza się wziąć na siebie odpowiedzialność w przypadku niespłacenia ich przez pożyczkobiorców. Z taką sytuacją mamy do czynienia obecnie ( grudzień 1996 r. ) kiedy to rząd naszego kraju zgadza się udzielić gwarancji Stoczni Gdańskiej o ile ta znajdzie bank gotowy udzielić jej pożyczki.

Wynika stąd wniosek, że oddziaływanie państwa na przemysł sprowadza się nie tylko do dotacji czy ulg podatkowych, ale obejmuje niejednokrotnie udzielanie gwarancji przedsiębiorstwom zaciągającym pożyczki.

Oddziaływanie państwa na przemysł może przyjąć również formę różnorodnej pomocy dla nowopowstających przedsiębiorstw przemysłowych, w tym bardzo często zwolnień podatkowych w pierwszych latach po dokonaniu inwestycji, choć z punktu widzenia ekonomii jest to mało opłacalne dla budżetu państwa ( państwo traci wtedy część dochodów z tytułu podatków ). Z drugiej zaś strony nowe przedsiębiorstwa powodują rozwój przemysłu, wzrost zatrudnienia i wzrost PKB.

Ingerencja państwa w przemyśle może obejmować również transfer własności przedsiębiorstw przemysłowych od sektora państwowego do sektora prywatnego ( prywatyzacja ) i w odwrotnym kierunku ( nacjonalizacja ). Zachodzące w Polsce po 1989 roku przekształcenia własnościowe zależą z jednej strony od postaw i zachowań załóg przedsiębiorstw państwowych, a z drugiej strony od decyzji politycznych i zachowań organów władzy. Państwo udziela dotacji niektórym prywatyzującym się przedsiębiorstwom przemysłowym. Powołane też zostało Ministerstwo Przekształceń Własnościowych spełniające funkcje kontrolne, choć z drugiej strony , zgodnie z badaniami przeprowadzonymi w Instytucie Studiów Politycznych PAN, właśnie działalność tego ministerstwa była przez badane przedsiębiorstwa najczęściej wymienianą przeszkodą w procesie prywatyzacji ( ze względu np. na biurokrację, niedrożność informacji pomiędzy departamentami, opieszałość w podejmowaniu decyzji ).

Przeprowadzona analiza prowadzi do wyciągnięcia następującego wniosku: państwo oddziałuje na przemysł tak jak na inne działy gospodarki narodowej, a siła tej interwencji zależy ściśle od sytuacji społeczno - ekonomicznej w kraju, sytuacji za granicą, kondycji krajowego przemysłu. Wymienione na początku tej analizy narzędzia oddziaływania państwa na przemysł są wykorzystywane z odmienną siłą w zależności od sytuacji. Przemysł bowiem, a zwłaszcza przedsiębiorstwa przemysłowe, niejednokrotnie nie są w stanie samodzielnie sprostać wymaganiom rynku, zwłaszcza w warunkach niedoskonałej konkurencji, stąd pomoc państwa w tej sytuacji jest niezbędna.

LITERATURA

1. Henryk Mreła „ Integracja organizacyjna przemysłu”
2. Maria Jarosz „ Prywatyzacja - szanse i zagrożenia”
3. Paul Krugman , Maurice Obstfeld „ Międzynarodowe stosunki gospodarcze”
4. Sobczak „ Koordynacja gospodarcza”
5. Bożena Klimczak „ Ekonomia”
6. Michel Rainelli „ Ekonomia przemysłowa”